भाजे लेणी

Bhaje Caves.

भाजे लेणीची माहिती.

       भाजे लेणी महाराष्ट्राच्या पुणे जिल्ह्यातील  मावळ तालुक्यातील भाजे गावाजवळील डोंगरातील प्राचीन बौद्ध लेणी आहे.  भाजेगावाजवळ चारशे फूट उंचीवर ही लेणी आहे. येथील चैत्यगृह महत्त्वपूर्ण आहे. त्याच्या बाजूला भक्तांना  राहण्यासाठी असलेल्या खोल्याआढळतात. या लेण्यांना २६ मे इसवी सन १९०९ रोजी महाराष्ट्रातील राष्ट्रीय संरक्षित स्मारक म्हणून घोषीत केले आहे. ह्या लेण्यांचा समूह सुमारे इसवीसन पूर्व दुसऱ्या शतकातील असावा. येथे एकूण २२ लेण्या आढळतात त्यात एक चैत्यगृह व २१ विहारआहेत. या लेणीमुळे महाराष्ट्र राज्याला खूप पर्यटक मिळतात. या ठिकाणी दररोज वीस हजार  ते चाळीस हजार पर्यटक येतात.

कलाकृती (नक्षीकाम) :-

येथे चैत्य गवाक्षांच्या  माळा आहेत. त्यांना लागून कोरीव सज्जे  बनवलेले आहेत. यातील काही सज्जांवर कोरीव कामातून जाळी आणिपडद्याचा भास निर्माण केलेला आहे. वेदिका पट्टीवर नक्षीदार कोरीव काम आहे. दगडात कोरून काढलेल्या कड्या आहेत. या ठिकाणी गवाक्षातून युगुले कोरलेली ही दिसूनयेतात. तसेच येथे एक यक्षिणी कोरलेली आहे. या यक्षिणीच्या हातात धरलेले झाड आजही स्पष्ट दिसते.

कातळात एक चैत्यकमान कोरली आहे. या कमानीला एकूण १७२ छिद्रे पाडलेली आहेत. येथील चैत्य सुमारे १७ मीटर लांब ८ मीटर रुंदआणि तितकेच मीटर उंच आहे त्यात २७ अष्ट कोणी खांब आणि मधोमध स्तूप आहे. या खांबावर कमळ चक्र अशी चिन्हेही कोरलेलीआहेत. एका ठिकाणी एक खुंटी आणि त्याला अडकवलेला फुलांचा हार कोरलेला आहे. स्तूपापाठीमागील खांबावर बुद्धांची पुसटशी  चित्रे दिसून येतात. तर चैत्यस्तूपासमोरील जमिनीवर सारीपाट कोरलेला आढळतो.  चैत्यगृहाला लाकडी तुळ्यांचे छत आहे. या तुळ्यांवर ब्राम्ही लिपीतील लेख आहेत. म्हणूनच या लेण्यांमध्ये लाकडी वास्तुकला दिसूनयेते.

सुरुवात :-

इसवी सन पूर्व दुसऱ्या शतकात भाजे लेणी करण्यास  सुरुवात झाली असे मानले जाते. त्यानंतर ८०० वर्षे म्हणजेच इसवी सन सहाव्याशतकापर्यंत लेणी निर्मितीची प्रक्रिया सुरू होती. लोकांच्या  दानातून येथील विहार उभे राहिले आहेत व त्यांच्या दानाचे लेख तेथे दिसूनयेतात. चैत्यगृहाच्या दक्षिण दिशेस स्वच्छ पाण्याचा स्रोत दिसतो.

लेण्यांतील दृश्य :-

सूर्यलेणे

येथील सूर्यलेणे प्रसिद्ध आहे. या लेण्यात पौराणिक प्रसंगाचे पट सालंकृत–शस्त्रधारी द्वारपाल, वन्यप्राण्यांचे थर आणि चैत्य–स्तूपांचेनक्षीकाम कोरलेले आहे. यात सूर्य आणि इंद्राचा मानला जाणारा देखावा आहे. या पहिल्या शिल्पात चार घोड्यांच्या रथावर सूर्यस्वारहोऊन चालला आहे. अर्थात त्याच्या मागे–पुढे त्याची पत्नी त्यातील एकीनेवर छत्र धरले आहे तर दुसरी चामर धरलेली आहे.

संगीताचं महत्त्व :-

भारतीय संगीत कलेसंदर्भात ही लेणी अतिशय महत्त्वाचे आहे. कारण येथे कोरलेल्या चित्रात  एक तबला वाजवणारी स्त्री दिसते. याशिवाय एक नर्तकी नृत्य करताना येथे दिसत आहे. या कोरीव कामाने तबला हे वाद्य निश्चितपणे भारतात निर्माण झाले व किमान दोनहजार वर्षांपासून वापरत आहे हे सिद्ध होते.